تقسیم ترکه چیست و چه مراحلی دارد؟ + نمونه دادخواست

پس از فوت هر شخصی دارایی های از وی باقی می ماند که در اصطلاح ترکه یا ماترک نامیده می شوند. دارایی های شخص متوفی ممکن است به صورت مثبت باشند، مانند املاک و مستغلات و یا به صورت منفی مانند دیون و بدهی ها. اما در هر صورت ضروری است که نسبت به این دارایی ها تعیین تکلیف شود. ضروری است که دیون متوفی از محل دارایی های مثبت وی پرداخت شده و مابقی ترکه مطابق قوانین ارث میان وراث تقسیم شود. این فرایند در اصطلاح تقسیم ترکه نامیده شده و مطابق مراحل قانونی خاصی انجام خواهد شد.

هر یک از افراد جامعه پس از فوت یکی از نزدیکان و اعضای خانواده با این موضوع روبه رو شده و برای تعیین تکلیف اموال متوفی موظف به طرح دادخواست تقسیم ترکه و طی کردن مراحل قانونی آن است. به همین خاطر، در این مقاله تلاش شده است تا چگونگی طرح دادخواست و مراحل تقسیم ترکه به تفصیل توضیح داده شود.

ترکه و انواع آن

منظور از ترکه یا ماترک دارایی های متوفی در زمان فوت است. این دارایی ها به انواع مختلفی تقسیم شده و ضروری است که فرایند تقسیم آن ها مطابق قوانین و مقررات مربوط به ارث انجام شود. انواع مختلف ترکه عبارتند از:

1 . بخش مثبت ترکه

منظور از بخش مثبت ترکه، اموال و حقوق و مطالباتی است که از شخص متوفی به ورثه به ارث می رسد. در نتیجه، هر مالی، اعم از منقول یا غیرمنقول که از متوفی باقی مانده باشد و مطالباتی که متوفی از سایرین داشته است بخش مثبت ترکه به شمار خواهد آمد. بخش مثبت ترکه حتی ممکن است پس از فوت متوفی نیز افزایش یابد، مانند اینکه شخص متوفی به قتل رسیده و به ورثه وی دیه پرداخت شود. آنچه اغلب مردم از معنای ترکه در ذهن دارند، معمولاٌ ناظر به همین بخش مثبت دارایی های متوفی است که پس از فوت وی، هر یک از ورثه به میزان سهم الارث خود مالک آن خواهد شد.

2 . بخش منفی ترکه

ترکه لزوماً در معنای مثبت خلاصه نمی شود؛ بلکه دارای یک بخش منفی را نیز شامل می شود که منظور از آن دیون و بدهی هایی است که بر عهده متوفی قرار داشته است. ماده 225 قانون امور حسبی در این خصوص مقرر داشته است که: «دیون و حقوقی که به عهده متوفی است بعد از هزینه کفن و دفن و تجهیز متوفی و سایر هزینه های ضروری از قبیل هزینه حفظ و اداره ترکه باید از ترکه داده شود».

در نتیجه، بخش منفی ترکه بایستی از طریق بخش مثبت آن پرداخت شده و سپس مابقی ترکه بین وراث تقسیم شود. البته طبق ماده 226 قانون امور حسبی ورثه ملزم به پرداخت بدهی های متوفی از محل اموال خود نیستند و اگر دارایی های مثبت متوفی کفاف پرداخت بدهی های وی را ندهد، طلبکاران نمی توانند طلب خود را از ورثه مطالبه نمایند.

تقسیم ترکه چیست؟

صرف نظر از کم یا زیاد بودن میزان ترکه، انتقال سهم الارث هر یک از وراث به آن ها از طریق تقسیم ترکه انجام می شود. به این منظور ضروری است که نخست دیون و بدهی های متوفی از محل اموال باقی مانده وی پرداخت شده و پس از تعیین تعداد وراث و وضعیت هر یک از حیث محجور بودن یا نبودن اموال باقی مانده میان آن ها تقسیم شود. به همین خاطر، تقسیم ترکه مستلزم دریافت گواهی انحصار وراثت و تقدیم دادخواست از سوی ورثه است.

وجود برخی شرایط خاص مانند محجور بودن یکی از ورثه، مفقودالاثر بودن یکی از آن ها، وجود وصیت نامه از سوی متوفی یا عدم قابلیت تقسیم برخی از اموال موجب ایجاد چالش هایی در فرایند تقسیم ترکه می شود که در ادامه به بررسی آن ها خواهیم پرداخت.

ترکه به چه کسانی تعلق می گیرد؟

تقسیم ترکه موجب مشخص شدن سهم مالکیت هر یک از ذینفعان در ترکه متوفی شود. در این بین می توان از دو گروه از ذینفعان در ترکه به ترتیب زیر نام برد:

1 . ورثه: قانون مدنی به تبعیت از احکام فقه اسلامی برخی از نزدیکان و خویشاوندان هر شخص را به عنوان ورثه وی معرفی نموده است که به ترتیب و به میزان مشخص قانونی مالک ترکه شخص متوفی خواهند شد.

2 . موصی له: منظور از موصی له شخصی است که متوفی وصیتی به نفع وی کرده است. هر شخص می تواند به موجب وصیت تا سقف یک سوم از اموال خود را پس از مرگ به هر فردی که بخواهد منقل نماید. موصی له ممکن است جزو ورثه شخص نیز باشد یا اینکه شخص بیگانه ای محسوب شده و داخل در طبقات وراث نباشد.

انواع ورثه و ترتیب آن ها

به طور کلی وراث هر شخص به دو دسته وراث سببی و نسبی به ترتیب زیر تقسیم می شوند:

1 . وراث سببی

تنها مصداق وراث سببی همسر شخص متوفی است. چنانچه شخصی، اعم از زن یا مرد، فوت کرده و در زمان فوت در قید زوجیت دائم شخصی باشد، همسر وی در هر صورت سهم الارث مشخص خود را به ارث خواهد برد. شرط ارث بردن زوج یا زوجه از ترکه همسر متوفی خود وجود رابطه زوجیت دائم در زمان فوت است. در صورت جدایی زوجین یا انعقاد عقد ازدواج موقت، زوجین از یکدیگر ارث نخواهند برد.

2 . وراث نسبی

ماده 862 قانون مدنی وراث نسبی را در سه طبقه دسته بندی نموده است. هر یک از این طبقات به ترتیب از ترکه شخص متوفی ارث می برند. بدین معنا که اگر وارثی از طبقه نخست وجود داشته باشد، وراث طبقه دوم و سوم ارث نخواهند برند. به همین ترتیب، وجود وراث طبقه دو مانع ارث بری وراث طبقه سوم خواهد شد. طبقات سه گانه ورثه مطابق ماده 862 قانون مدنی عبارتند از:

1 . پدر و مادر و فرزندان و اولاد فرزندان (نوه ها)

2 . اجداد و برادر و خواهر و فرزندان آن ها (خواهرزادگان و برادرزادگان)

3 . عموها و عمه ها و دایی ها و خاله ها و فرزندان آن ها

سهم الارث قانونی وراث

سهم الارث قانونی وراث در شرایط مختلف تغییر می یابد. با این حال، می توان میزان سهم الارث قانونی وراث را در چند فرض رایج به شرح زیر بیان نمود:

• شوهر شخص متوفی در صورتی که متوفی دارای فرزند باشد، یک چهارم ترکه و در صورتی که دارای فرزند نباشد، نصف ترکه را به ارث خواهد برد.
• زوجه متوفی در صورتی که متوفی دارای فرزند باشد، یک هشتم ترکه و در صورتی که فاقد فرزند باشد، یک چهارم ترکه را به ارث خواهد برد.
• چنانچه شخص متوفی تنها یک فرزند داشته باشد، اعم از دختر یا پسر، تمام ترکه به آن فرزند به ارث خواهد رسید.
• چنانچه شخص متوفی دو یا چند فرزند داشته و همگی آن ها دختر یا همگی پسر باشند، ترکه به طور مساوی در بین آن ها تقسیم خواهد شد.
• در صورتی که شخص متوفی دو یا چند فرزند داشته که برخی از آن ها دختر و برخی پسر باشند، فرزندان پسر دو برابر فرزندان دختر ارث خواهند برد.
• چنانچه پدر و مادر شخص متوفی در قید حیات بوده و فرزندی نداشته باشد، مادر یک سوم از ترکه و پدر دو سوم از ترکه را ارث خواهد برد.
• نوه شخص متوفی در صورتی ارث می برد که شخص متوفی هیچ فرزند بلاواسطه ای نداشته باشد. در این شرایط نوه پسری سهم الارث فرزند پسر و نوه دختری سهم الارث فرزند دختر را به ارث خواهد برد و جنسیت نوه تأثیری در میزان سهم الارث وی نخواهد داشت.

بررسی میزان سهم الارث وراث قانونی متوفی موضوع گسترده ای است و در فروض مختلف قابل بررسی می باشد. توصیه می شود که برای بررسی فروض مختلف تقسیم ارث مواد 893 الی 949 قانون مدنی را بررسی نمایید.

چه کسانی از ارث بردن ترکه محروم می شوند؟

علاوه بر برشمرده شدن طبقات وراث و ترتیب آن ها در قانون، بایستی توجه داشت که وجود برخی شرایط خاص نیز مانع ارث بری شناخته شده اند. چنانچه هر یک از ورثه یکی از این شرایط را دارا باشد، حق ارث بری از ترکه متوفی را نخواهد داشت. موانع ارث بری به موجب قانون مدنی عبارتند از:

1 . قتل عمد

طبق ماده 880 قانون مدنی قتل عمد به عنوان مانع ارث بری شناخته شده است. چنانچه هر یک وراث مورث خود را به قتل رسانده باشد، حق ارث بری از ترکه وی را نخواهد داشت. به عنوان مثال، اگر پدری صاحب سه فرزند بوده و به دست فرزند سومش به قتل رسیده باشد، فرزند سوم از ارث بری محروم شده و ترکه پدر میان فرزند اول و دوم تقسیم خواهد شد.

2 . کفر

در اصطلاح حقوقی کفر به معنای اعتقاد به هر دین و آیینی جز اسلام است و هر شخص غیرمسلمانی کافر محسوب می شود. طبق ماده 881 مکرر قانون مدنی کافر از مسلمان ارث نمی برد. یعنی اینکه اگر در بین وراث شخص غیرمسلمانی وجود داشته باشد، وی به علت غیرمسلمان بودن از ارث بری محروم خواهد شد.

3 . لعان

لعان یک عمل حقوقی تشریفاتی است که به موجب آن زن و شوهر از یکدیگر جدا شده و امکان ازدواج مجدد بین آن ها به طور کلی از بین می رود و انتساب فرزند به پدر نیز به طور کلی قطع می شود. اجرای لعان از جمله موانع ارث بری محسوب شده و با اجرای آن رابطه توارث میان افرادی که سابقاً زن و شوهر و پدر و فرزند محسوب می شده اند به طور کلی از بین خواهد رفت.

4 . زنا

زنا از جمله جرایم حدی است که در قانون مجازات اسلامی نیز جرم انگاری شده است و عبارت است از وقوع آمیزش جنسی بین زن و مرد بیگانه بدون وجود رابطه زوجیت بین آن ها. چنانچه در اثر زنا کودکی متولد شود، ولدالزنا نامیده می شود. به حکم ماده 1167 قانون مدنی ولدالزنا به پدر و مادر خود ملحق نمی شود. بدین معنا که رابطه توارث بین این قبیل کودکان و والدین آن ها شکل نمی گیرد و هیچ یک نمی تواند از ترکه دیگری ارث ببرد. ولدالزنا علاوه بر محرومیت از ارث بری از والدین خود از ارث بری از دیگر اقوام چون پدربزرگ، برادر و خواهر و غیره نیز محروم می شود.

مراحل قانونی تقسیم ترکه

پس از فوت هر شخصی وراث وی نمی توانند بلافاصله اموال شخص متوفی را میان خود تقسیم کرده و هر یک سهم الارث خود از این اموال را بردارد. بلکه تقسیم ترکه در بین وراث مستلزم طی کردن مراحل خاصی به ترتیب زیر است:

1 . دریافت گواهی فوت

گواهی فوت نخستین سندی است که پس از فوت هر شخص حقیقی صادر می شود. به موجب ماده 22 قانون ثبت احوال فوت اشخاص بایستی در اداره ثبت احوال به ثبت رسیده و گواهی فوت دریافت شود. گواهی فوق از اداره ثبت احوال قابل دریافت است. برای دریافت این گواهی ارائه مدارک شناسایی متوفی، ارائه گواهی پزشک، بیمارستان یا آرامستان و یا معرفی دو نفر گواه به همراه مدارک هویتی شان الزامی است.

2 . دریافت گواهی انحصار وراثت

گواهی انحصار وراثت سندی است که به موجب آن اسامی افرادی که از شخص متوفی ارث می برند مشخص خواهد شد. اشخاصی که اسامی آن ها در گواهی انحصار وراثت درج نشده باشد، هیچ ارثی از متوفی نخواهند برد. برای مثال، نام زوجه موقتی در این گواهی قید نمی شود و وی حق ارث بری نخواهد داشت. دریافت این گواهی یکی از مراحل اصلی است که به منظور تقسیم ترکه بایستی انجام شود. هر یک از ورثه، موصی له، وصی و طلبکاران شخص متوفی می توانند از دادگاه صلح تقاضای صدور گواهی انحصار وراثت را نمایند.

آیین نامه اجرایی هیأت وزیران درباره چگونگی صدور گواهی انحصار وراثت مصوب 1403/12/26 را می توانید از اینجا دریافت نمایید.

مدارک لازم برای دریافت گواهی انحصار وراثت

هر یک از افراد متقاضی دریافت گواهی انحصار وراثت بایستی مدارک زیر را جمع آوری کرده و در زمان طرح درخواست انحصار وراثت ارائه نماید. این مدارک عبارتند از:

1 . گواهی فوت و اسناد سجلی شخص متوفی، اعم از شناسنامه و کارت ملی

2 . مدارک هویتی وراث (شناسنامه و کارت ملی)

3 . عقدنامه شخص متوفی در صورت ازدواج دائم

4 . استشهادیه تنظیم شده در دفتر اسناد رسمی توسط سه نفر از افرادی که متوفی و وراث وی را می شناسند

5 . وصیت نامه متوفی در صورتی که وی دارای وصیت نامه بوده باشد

تشریفات صدور گواهی انحصار وراثت

چنانچه هر شخصی درخواست صدور گواهی انحصار وراثت را تقدیم دادگاه صلح نماید، این دادگاه مطابق ماده 361 قانون امور حسبی درخواست صدور گواهی انحصار وراثت را در یک نوبت در یکی از روزنامه های کثیرالانتشار یا محلی آگهی می نماید. انتشار این آگهی به منظور اعلان این موضوع به سایرین است تا اگر فردی نسبت به این موضوع اعتراض داشته یا اینکه خود را وارث متوفی بداند اعتراض خود را ظرف یک ماه تقدیم دادگاه نماید. چنانچه پس از گذشت یک ماه از انتشار آگهی هیچ کس معترض این موضوع نشود، دادگاه اقدام به صدور گواهی انحصار وراثت می نماید.

3 . اخذ صورتجلسه تحریر ترکه

منظور از تحریر ترکه تعیین میزان ترکه متوفی، اعم از بخش مثبت و منفی آن است. با توجه به اینکه دیون و بدهی های متوفی بایستی از بخش مثبت ترکه وی پرداخت شده و سپس باقی مانده ترکه در بین وراث تقسیم شود، ضروری است که از طریق تحریر ترکه میزان اموال، دیون و مطالبات شخص متوفی مشخص شود و مطابق آن در خصوص پرداخت دیون متوفی تعیین تکلیف شود.

تحریر ترکه نیز به موجب بند 6 ماده 12 قانون شوراهای حل اختلاف مصوب 1402 در صلاحیت دادگاه صلح قرار گرفته است و هر یک از ورثه، نماینده قانونی آن ها یا وصی شخص متوفی بایستی درخواست تحریر ترکه را تقدیم دادگاه صلح نماید.

 تشریفات تحریر ترکه

طبق ماده 210 قانون امور حسبی دادگاه صلح موظف است پس از دریافت درخواست تحریر ترکه اقدام به انتشار آگهی در یکی از روزنامه های کثیرالانتشار نموده و به موجب آن اعلان نماید که در تاریخ مشخصی که بایستی در بازه زمانی حداقل یک ماه و حداکثر سه ماه اقدام پس از انتشار آگهی باشد از بستانکاران و مدیونین متوفی دعوت نماید تا به منظور تحریر ترکه در دادگاه حاضر شوند. تاریخ فوق از طریق ارسال احضاریه به ورثه، وصی و موصی له نیز اطلاع داده خواهد شد. سپس در موعد مقرر کلیه ورثه، موصی له، وصی، بستانکاران و مدیونین متوفی در دادگاه حاضر شده و دادگاه اقدام به صدور صورتجلسه تحریر ترکه می نماید.

مندرجات صورتجلسه تحریر ترکه

صورتجلسه تحریر ترکه بایستی مشتمل بر صورت کامل دارایی های مثبت و منفی متوفی باشد. ماده 213 قانون امور حسبی مندرجات این صورتجلسه را به ترتیب زیر بیان نموده است:

1 . توصیف اموال منقول با تعیین بهای آن ها

2 . تعیین اوصاف و وزن و عیار نقره و طلاآلات

3 . مبلغ و نوع نقدینه

4 . بها و نوع برگ های بهادار

5 . اسناد با ذکر خصوصیات آن ها

6 . نام رقبات غیرمنقول

4 . مُهر و موم ترکه

پس از دریافت صورتجلسه تحریر ترکه و مشخص شدن میزان اموال و دیون شخص متوفی، هر یک از ورثه، موصی له، وصی یا بستانکاران شخص متوفی می توانند از دادگاه صلح تقاضای مهر و موم ترکه را نمایند. منور از مهر و موم ترکه توقیف و پلمپ ترکه تا زمان تعیین تکلیف آن و تقسیم در بین ورثه است. مهر و موم ترکه موجب حفاظت از ترکه در مقابل تضییع آن یا سوء استفاده از آن توسط سایرین خواهد شد.

5 . تصفیه ترکه

با مشخص شدن وراث و بستانکاران متوفی و از طرف دیگر معلوم شدن میزان ترکه، اعم از بخش مثبت و منفی آن، بایستی به موجب تصفیه ترکه نخست دیون متوفی از محل دارایی های باقی مانده وی پرداخت شده و سپس مابقی دارایی ها بین وراث تقسیم شود. طبق ماده 260 قانون امور حسبی مقصود ار تصفیه ترکه تعیین دیون و حقوق بر عهده متوفی، پرداخت آن ها و خارج کردن مورد وصیت از محل ترکه است. پس از این مرحله، ترکه متوفی به صورت خالص در اختیار وراث قرار گرفته و می توانند آن را به نسبت سهم الارث خود میان خود تقسیم نمایند. درخواست تصفیه ترکه از جانب وصی یا هر یک از ورثه می تواند به عمل آید.

فرایند تصفیه ترکه

پس از ثبت درخواست تصفیه ترکه، دادگاه یک یا چند نفر را به عنوان مدیر تصفیه تعیین می نماید تا تحت نظر دادگاه فرایند تصفیه ترکه و پرداخت دیون متوفی را انجام دهند. چنانچه متوفی پیش تر شخصی را به عنوان وصی تعیین نموده باشد، همان شخص به عنوان مدیر تصفیه تعیین می شود. مدیر تصفیه وظیفه وصول مطالبات متوفی و پرداخت دیون او از محل دارایی های مثبت وی را بر عهده خواهد داشت. شایان ذکر است که اگر اموال متوفی کفاف پرداخت دیون وی را ندهد، وراث ملزم به پرداخت دیون از محل اموال خود نیستند و ترکه مابین طلبکاران به نسبت طلب آن ها تقسیم خواهد شد.

ترتیب تصفیه ترکه

ماده 226 قانون امور حسبی به منظور تصفیه ترکه و پرداخت دیون متوفی طلبکاران را در پنج طبقه به ترتیب اولویت طبقه بندی نموده است. این طبقات عبارتند از:

• طبقه اول: حقوق خدمه خانه برای مدت سال آخر قبل از فوت + حقوق خدمتگذاران بنگاه متوفی برای مدت شش ماه قبل از فوت + دستمزد کارگرانی که روزانه یا هفتگی مزد می گیرند برای مدت سه ماه قبل از فوت
• طبقه دوم: طلب اشخاصی که مال آن ها به عنوان ولایت یا قیمومت تحت اداره متوفی بوده نسبت به میزانی که متوفی از جهت ولایت یا قیمومت مدیون شده است (این نوع طلب در صورتی دارای حق تقدم خواهد بود که موت در دوره قیمومت یا ولایت و یا ظرف یک سال پس از آن واقع شده باشد)
• طبقه سوم: طلب پزشک و داروفروش و مطالباتی که به مصرف مداوای متوفی و خانواده اش در ظرف یک سال قبل از فوت رسیده است
• طبقه چهارم: نفقه زوجه + مهریه زوجه
• طبقه پنجم: سایر بستانکاران

6 . تقسیم ترکه

پس از طی شدن مراحل دریافت گواهی فوت، گواهی انحصار وراثت، صورتجلسه تحریر ترکه، مهر و موم ترکه و تصفیه ترکه، وراث می توانند ترکه را میان خود تقسیم کرده و هر کس مالک سهم الارث مشخص خود شود. در واقع، ترکه مال مشاعی به شمار می آید که هر یک از وراث نسبت به سهم الارث خود در آن سهیم می باشد. اما با تقسیم ترکه این مال از حالت مشاعی خارج شده و به تصرف ورثه درمی آید. در فرایند تقسیم ترکه با توجه به وضعیت ترکه و وراث ممکن است وضعیت های گوناگونی ایجاد شود که در ادامه به بررسی آن ها خواهیم پرداخت.

روش های تقسیم ترکه

وراث معمولاٌ به دو روش به شرح زیر می توانند ترکه را در میان خود تقسیم کنند:

الف) تقسیم توافقی: در این روش وراث با یکدیگر توافق می نمایند تا ترکه متوفی طبق صورتجلسه تحریر ترکه را به چه نحوی میان خود تقسیم کنند. این شیوه از تقسیم سریع تر و با بدون ایجاد هرگونه اختلاف در میان ورثه انجام خواهد شد. در صورتی که ورثه ترکه را به صورت توافقی میان خود تقسیم نمایند، بایستی صورت تقسیم را در سندی به عنوان تقسیم نامه درج کرده و به امضای تمام وراث برسانند.

ب) تقسیم از طریق مراجعه به دادگاه: چنانچه ورثه موفق به حصول توافق در خصوص تقسیم ترکه نشوند، برای تقسیم ترکه به شیوه قانونی موظف به مراجعه به دادگاه از طریق طرح دادخواست تقسیم ترکه هستند. در چنین شرایطی، دادگاه وضعیت وراث و ترکه متوفی را بررسی کرده و با توجه به آن به شیوه های مختلفی که در ادامه بیان خواهد شد ترکه را در بین وراث تقسیم می نماید.

نمونه دادخواست مطالبه چک مهلت دار علیه وراث

چه اشخاصی حق درخواست تقسیم ترکه را دارند؟

به طور کلی، طرح درخواست تقسیم ترکه از جانب افراد زیر امکانپذیر می باشد:

1 . هر یک از وراث قانونی متوفی

2 . پدر، جد پدری یا وصی (ولی خاص) وارثی که صغیر است و هنوز به سن رشد (18 سالگی) نرسیده است

3 . وصی شخص متوفی (چنانچه پیش از فوت شخصی را به عنوان وصی تعیین نموده باشد)

4 . موصی له

5 . قیم وراث محجور (وراثی که صغیر، مجنون یا سفیه هستند)

6 . وکیل یا امین وارثی که غایب مفقودالاثر به شمار می آید

7 . امینی که برای اداره سهم الارث جنین تعیین می شود، در مواردی که یکی از وراث هنوز به دنیا نیامده و در وضعیت جنینی قرار دارد

8 . کسی که سهم الارث بعضی از ورثه به وی منتقل شده است؛ مانند اینکه وارثی پیش از تقسیم سهم الارث خود را به شخص دیگری بفروشد

خوانده دادخواست تقسیم ترکه

خواهان دعوای تقسیم ترکه در زمان تنظیم این دادخواست موظف است اسامی ورثه قانونی به همراه سهم الارث هر یک از آن ها را در ردیف خواندگان این دادخواست درج نماید. البته در برخی موارد نیاز است که نام افراد دیگری جز ورثه نیز در ردیف خواندگان دعوای تقسیم ترکه درج شود. برای مثال، زمانی که متوفی مالک یک قطعه زمین به صورت مشاعی بوده است، برای تقسیم ترکه ضروری است که نام شرکای شخص متوفی نیز در دادخواست تقسیم ترکه درج شود.

مهلت قانونی تقسیم ترکه

طبق ماده 302 قانون امور حسبی نسبت به درخواست تقسیم ترکه مرور زمان جاری نیست. بدین معنا که قانونگذار مهلت مشخصی برای تقسیم ترکه تعیین ننموده است و این درخواست در هر زمانی ممکن است طرح شود؛ خواه پس از گذشت چندین سال از فوت متوفی و خواه پس از گذشت مدت کوتاهی از فوت متوفی.

مدارک لازم برای طرح درخواست تحریر ترکه

هر شخصی که تقاضای تقسیم ترکه را مطرح می نماید، برای طرح این درخواست موظف به ارائه مدارک زیر است:

• گواهی فوت متوفی
• گواهی انحصار وراثت
• شناسنامه و کارت ملی وراث
• صورتجلسه تحریر ترکه
• اسناد مالکیت اموال متوفی
• وصیت نامه متوفی (در صورت وجود)
• دادخواست تقسیم ترکه

دادگاه صالح به رسیدگی به درخواست تقسیم ترکه

رسیدگی به دادخواست تقسیم ترکه در صلاحیت دادگاه های عمومی حقوقی قرار گرفته است. برخلاف آن که درخواست صدور گواهی انحصار وراثت یا مهر و موم ترکه در صلاحیت دادگاه های صلح قرار دارد، اما رسیدگی به دادخواست تقسیم ترکه در صلاحیت دادگاه های عمومی حقوقی قرار گرفته است.

از نظر صلاحیت محلی، طبق ماده 20 قانون آیین دادرسی مدنی رسیدگی به کلیه دعاوی مربوط به ترکه در صلاحیت دادگاه آخرین محل اقامت متوفی قرار می گیرد. بنابراین، اگر متوفی در دو سال پایانی حیاتش در شهر شیراز اقامت داشته باشد، دادخواست تقسیم ترکه در دادگاه عمومی حقوقی شهر شیراز مورد رسیدگی قرار خواهد گرفت. چنانچه آخرین اقامتگاه متوفی خارج از ایران بوده باشد، دادخواست تقسیم ترکه در دادگاه عمومی حقوقی آخرین محل سکونت وی در ایران مورد رسیدگی قرار خواهد گرفت.

مراحل ثبت دادخواست تقسیم ترکه

برای ثبت دادخواست تقسیم ترکه هر یک از ذینفعان به ترتیب زیر بایستی اقدام کرده و دادخواست خود را به ثبت برساند:

1 . ثبت نام در سامانه ثنا و ایجاد صفحه کاربری شخصی در این سامانه

2 . تهیه و تنظیم دادخواست تقسیم ترکه (توصیه می شود که در فرایند تنظیم این دادخواست حتی الامکان از مشورت و راهنمایی های یک وکیل متخصص استفاده شود)

3 . ثبت دادخواست تقسیم ترکه در سامانه ثنا از طریق مراجعه به یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی

فروض گوناگون تقسیم ترکه

چنانچه مراحل تحریر و تصفیه ترکه به درستی انجام شده باشد، ترکه به صورت مشاعی به مالکیت ورثه منتقل می شود. در اموال مشاع هر یک از شرکاء در جزء به جزء مال نسبت به سهم خود شریک است و تصرف در آن مال بدون رضایت سایر شرکاء امکانپذیر نیست. در نتیجه، تقسیم ترکه موجب از بین رفتن مالکیت مشاعی وراث بر ترکه و استقلال هر یک از آن ها در تصرف سهم الارث خود خواهد شد.

تقسیم ترکه با توجه به وضعیت ترکه و وراث به یکی از اشکال زیر انجام خواهد شد:

افراز

افراز عبارت است از تقسیم اموال مشاع. این شیوه از تقسیم مخصوص اموالی است که تمام قطعات آن ارزش یکسان داشته و قابل تقسیم به دو یا چند بخش برابر است. در خصوص تقسیم ترکه، معمولاٌ زمانی که ترکه متوفی یک قطعه زمین مشخص است که قابلیت تقسیم به دو یا چند زمین کوچک تر را دارد، فرایند تقسیم از طریق افراز انجام می شود. برای مثال اگر ترکه متوفی محدود به یک قطعه زمین 1000 متری بوده و وراث وی دو فرزند پسر و یک دختر باشد، زمین فوق از طریق افراز به دو قطعه زمین 400 متری و یک قطعه زمین 200 متری تقسیم شده و برای هر یک از این قطعات سند مالکیت جداگانه صادر می شود. مطابق قانون ارث، هر یک از فرزندان پسر مالک یکی از قطعات 400 متری و فرزند دختر مالک قطعه زمین 200 متری خواهند شد.

تقسیم به تعدیل

تقسیم ترکه در میان وراث به صورت تقسیم به تعدیل نیازمند توافق ورثه است. این روش مخصوص مواردی است که ترکه متوفی از چند مال مختلف با ارزش های متفاوت تشکیل شده است. در چنین شرایطی، وراثی که سهم الارث بیشتری دارند می توانند اموال با ارزش بالاتر را دریافت کرده و وراثی که سهم الارث کمتری دارند اموال با ارزش کمتر را دریافت نمایند. برای مثال، اگر ترکه متوفی شامل دو باب مغازه تجاری و دو واحد آپارتمان مسکونی باشد و وراث قانونی وی را دو فرزند پسر و دو فرزند دختر تشکیل داده باشد، وراث می توانند با توافق یکدیگر ترکه را تقسیم به تعدیل نمایند. بدین صورت که هر یک از پسرها یک باب مغازه و هر یک از دخترها یک واحد آپارتمان دریافت نمایند.

تقسیم به رد

یکی دیگر از روش های تقسیم ترکه تقسیم به رد است. تقسیم به رد نیز مانند تقسیم به تعدیل نیازمند توافق ورثه است. این نوع از تقسیم ترکه نیز مخصوص شرایطی است که ترکه از چند مال با ارزش مختلف تشکیل شده است. ممکن است ورثه نسبت به دریافت یکی از اموال که ارزش بیشتری دارد توسط یکی از وراث موافقت نمایند، منوط به اینکه وارث مذکور مابه التفاوت ارزش مال دریافتی و سهم الارث خود را به سایر ورثه بپردازد. برای مثال در فرضی که وراث قانونی متوفی سه فرزند پسر بوده و ترکه وی شامل یک باب مغازه و دو واحد آپارتمان باشد، ورثه می توانند به نحوی توافق نمایند که دو نفر هر یک یک واحد آپارتمان دریافت کرده و نفر سوم نیز مغازه مذکور را به ارث ببرد، منوط به اینکه مبلغ مشخصی به عنوان مابه ازاء ارزش مغازه و آپارتمان به دو وارث دیگر پرداخت نماید.

دستور فروش

چنانچه ترکه متوفی به نحوی باشد که قابلیت افراز آن وجود نداشته باشد و ورثه در خصوص تقسیم به تعدیل یا تقسیم به رد ترکه نیز با یکدیگر توافق ننمایند، دادگاه دستور فروش اجباری ترکه را صادر می نماید. در چنین شرایطی، ترکه به فروش رسیده و وراث سهم الارث خود را از محل فروش اموال دریافت می نمایند. برای مثال، اگر ترکه متوفی شامل یا باب مغازه و وراث وی شامل یک فرزند دختر و یک فرزند پسر باشد، با توجه به اینکه امکان افراز، تقسیم به تعدیل و تقسیم به رد ترکه وجود ندارد، دادگاه دستور فروش ترکه را صادر کرده و وراث سهم الارث خود را از محل فروش ترکه دریافت خواهند نمود.

نقش وصیت در تقسیم ترکه

هر شخصی در زمان حیات خود می تواند تا سقف یک سوم از اموال خود را به موجب وصیت به شخص دیگری برای زمان پس از فوتش انتقال دهد. شخصی که وصیت به نفع او تنظیم می شود در اصطلاح حقوقی موصی له نامیده می شود. بر خلاف اینکه وراث هر شخص طبق قانون تعریف شده و هیچ کس خارج از احکام قانونی در شمار ورثه محسوب نخواهد شد، موصی له هر شخصی می تواند باشد و قانونگذار برای تعیین موصی له شرایط خاصی تعریف ننموده است.

زمانی که شخص پیش از فوت خود اقدام به تنظیم وصیت نامه کرده باشد و یکی از اموال خود یا میزان مشخصی از اموالش (تا سقف یک سوم) را به نفع شخص دیگری وصیت کرده باشد و موصی له نیز وصیت شخص متوفی را پذیرفته باشد، وصیت شخص متوفی لازم الاجرا می گردد. در مرحله تصفیه ترکه، با اجرایی شدن وصیت متوفی، موصی به از محل ترکه خارج شده و به ملکیت موصی له درمی آید. سپس مابقی ترکه به نسبت سهم الارث وراث در میان آن ها تقسیم خواهد شد.

تقسیم ترکه ایرانیان مقیم خارج از کشور

ارث از جمله مسائل مربوط به احوال شخصیه است. بدین معنا که کلیه دعاوی ارثی و فرایند تقسیم آن برای ایرانیان، صرف نظر از اقامت در داخل ایران یا خارج از ایران بایستی مطابق قانون ایران انجام شود. بنابراین، در مواردی که شخص متوفی در خارج از ایران قرار داشته و یا اینکه یک یا چند نفر از وراث در خارج از ایران اقامت داشته باشند، شرایط تقسیم ترکه تفاوتی با شرایط تقسیم ترکه در فرض اقامت متوفی و کلیه وراث در ایران نخواهد داشت.

با این حال، ایرانیان مقیم خارج از کشور در صورت نیاز به دریافت سهم الارث خود در ایران می توانند با اعطای وکالت به یک شخص مقیم ایران پروسه دریافت گواهی انحصار وراثت، تحریر ترکه تا مرحله تقسیم ترکه را بدون نیاز به حضور فیزیکی در ایران انجام دهند. اغلب ایرانیان مقیم خارج از کشور تمایل به دریافت سهم الارث خود به صورت نقدی دارند تا بتوانند از این سرمایه در خارج از ایران استفاده کنند. به همین خاطر، در صورتی که یک یا چند نفر از وراث در خارج از کشور اقامت داشته باشند، تقسیم ترکه از طریق فروش اموال انجام خواهد شد.

هزینه های قانونی تقسیم ترکه

تقسیم ترکه از جمله دعاوی غیرمالی به شمار رفته و هزینه دادرسی آن در زمان ثبت دادخواست معادل هزینه دادرسی دعاوی غیرمالی از متقاضی تقسیم ترکه دریافت خواهد شد.

مالیات بر ارث

مالیات بر ارث از جمله مالیات های مستقیمی است که در ازای انتقال ترکه به وراث بایستی پرداخت شود. طبق ماده 17 قانون مالیات های مستقیم مالیات بر ارث به اموال مختلفی مانند املاک مسکونی، املاک اداری، وسایل نقلیه و غیره به جای مانده از متوفی تعلق می گیرد. نرخ مالیات هر یک از این اموال با توجه به اینکه وراث از طبقه اول، دوم یا سوم ورثه محسوب می شوند متفاوت می باشد.

به موجب قانون جدید مالیات های مستقیم، چنانچه شخص متوفی بعد از تاریخ اول فروردین 1395 فوت کرده باشد، مالیات بر ارث به تفکیک نوع ترکه و طبقه اول، دوم یا سوم بودن وراث محاسبه شده و پرداخت می گردد.

دستور موقت در دعوای تقسیم ترکه

برخی مواقع یک یا چند نفر از وراث قصد انتقال ترکه به اشخاص دیگری را داشته و این اقدام آن ها موجب ورود ضرر به سایرین خواهد شد. به همین خاطر، خواهان دعوای تقسیم ترکه می تواند ضمن دادخواست خود تقاضای صدور دستور موقت مبنی بر جلوگیری از نقل و انتقال اموال متوفی را نیز طرح نماید. با صدور دستور موقت امکان نقل و انتقال اموال متوفی منتفی شده و حقوق اشخاص ذینفع محفوظ باقی خواهد ماند.

نمونه دادخواست تقسیم ترکه

خواهان: [مشخصات خواهان از جمله نام و نام خانوادگی، اقامتگاه و …]

خوانده(ها): [مشخصات خواندگان از جمله نام و نام خانوادگی، اقامتگاه و …]

خواسته: صدور حکم مبنی بر تقسیم ترکه متوفی

دلایل و منضمات دادخواست: گواهی فوت متوفی+ گواهی انحصار وراثت+ صورتجلسه تحریر ترکه+ اسناد مالکیت اموال متوفی و …

شرح دادخواست:

ریاست محترم دادگاه عمومی حقوقی شهرستان ……… (آخرین اقامتگاه متوفی)

با سلام و احترام

به استحضار می رساند که اینجانب …………. فرزند ……. به شماره ملی ……… به موجب گواهی انحصار وراثت شماره ……. که ضمیمه دادخواست شده است، فرزند و وارث قانونی مرحوم ……….. می باشم. علاوه بر اینجانب، خانم ……… زوجه متوفی و مادر اینجانب و خانم ………. و آقای ……… نیز دیگر فرزندان متوفی و خواهر و برادر اینجانب هستند که اسامی ایشان نیز در گواهی انحصار وراثت شماره …… درج شده است.

نظر به اینکه اینجانب و دیگر ورثه قانونی نسبت به تقسیم ترکه شخص متوفی با یکدیگر اختلاف داشته و موفق به تراضی و توافق با یکدیگر نشده ایم، از دادگاه محترم تقاضای رسیدگی و صدور حکم به تقسیم ترکه مرحوم …….. را دارم.

صورت دارایی های شخص متوفی نیز به موجب صورتجلسه تحریر ترکه شماره …… تنظیم و ضمیمه دادخواست شده است. لازم به ذکر است که متوفی فاقد وصیت نامه بوده است.

با تشکر و تجدید احترام

تاریخ

امضای خواهان

تفاوت تقسیم ترکه و مطالبه سهم الارث

تقسیم ترکه و مطالبه سهم الارث دو اصطلاح حقوقی مربوط به موضوع ارث است. این دو موضوع کاملاً متمایز از یکدیگر نبوده و نمی توان آن ها را مترادف انگاشت. طرح دعوای تقسیم ترکه اختصاص به زمانی دارد که وراث نسبت به تقسیم ترکه بین خود موفق به حصول توافق نشده اند. در نتیجه، طرح دعوای تقسیم ترکه منجر به مشخص شدن سهم هر یک از وراث خواهد شد. اما در شرایطی که سهم هر یک از ورثه مشخص شده ولی بنا به دلایلی ترکه در اختیار یکی از ورثه قرار داشته و از تسلیم سهم الارث وراث به آن ها خودداری نماید، وراث می توانند با طرح دعوای مطالبه سهم الارث، سهم خود را دریافت نمایند.

بنابراین، زمانی می توان اقدام به طرح دعوای مطالبه سهم الارث نمود که فرایند تقسیم ترکه و تعیین سهم الارث وراث انجام شده باشد. طرح دعوای مطالبه سهم الارث بدون طی کردن فرایند تقسیم ترکه امکانپذیر نیست.

نقش وکیل در دعوای تقسیم ترکه

دعاوی ارثی یکی از رایج ترین دعاوی و اختلافات در سطح جامعه به شمار می رود. چرا که در بسیاری از موارد وراث شخص متوفی پس از فوت وی موفق به حصول توافق بر سر تقسیم ترکه نشده و با اختلافات بسیاری در این خصوص روبه رو می شوند. حل و فصل این اختلافات نیازمند طرح دعوای تقسیم ترکه و طی کردن مراحل قانونی مربوط به آن است. متأسفانه در بسیاری از موارد، وراث به دلیل ناآگاهی از رویه قانونی تقسیم ترکه از پیگیری قانونی این موضوع بازمی مانند.

در چنین شرایطی ضروری است که وراث مشاوره و راهنمایی های لازم را از یک وکیل متخصص دریافت نموده و مطابق راهنمایی های ایشان مراحل قانونی تقسیم ترکه را پیگیری نمایند. علاوه بر وراث، هر یک از ذینفعان، از جمله موصی له یا طلبکاران شخص متوفی نیز می توانند حقوق قانونی خود را از این طریق مطالبه کرده و به این منظور از مشورت و راهنمایی های یک وکیل متخصص استفاده نمایند. یک وکیل متخصص می تواند مراحل قانونی تقسیم ترکه را به سهولت و در سریع ترین زمان ممکن انجام دهد.

برای کسب اطلاع از نحوه تقسیم ترکه در رویه قضایی می توانید «نمونه آراء قضایی مربوط به تقسیم ترکه» را در وب سایت وکیل سوال مشاهده نمایید.

کلام پایانی

پس از فوت هر شخصی اموال و دارایی های به جای مانده از این شخص بایستی مطابق قانون ارث در بین ورثه قانونی شخص متوفی تقسیم شود. تقسیم ترکه در بین وراث منوط به این است که پیش تر مراحل دریافت گواهی فوت، دریافت گواهی انحصار وراثت، دریافت صورتجلسه تحریر ترکه، مهر و موم ترکه و تصفیه ترکه انجام شده باشد تا در ابتدا کلیه مطالبات متوفی دریافت و دیون وی پرداخت شود و سهم الارث متوفی از محل باقی مانده ترکه پرداخت شود.

هر شخص ذینفعی می تواند با طرح دادخواست تقسیم ترکه به طرفیت وراث شخص متوفی از دادگاه تقاضای تقسیم ترکه نماید تا به موجب آن سهم الارث وراث مشخص شده و به دنبال آن ترکه از وضعیت مالکیت مشاعی در بین وراث خارج شود.

دپارتمان حقوقی وکیل سوال

امیدواریم که این مقاله برای شما مفید بوده و اطلاعات کافی در خصوص تقسیم ترکه و مراحل قانونی آن را در اختیار شما قرار داده باشد. در صورتی که با سؤال یا ابهامی در این زمینه مواجه هستید، می توانید پرسش خود را در قسمت دیدگاه ها درج نمایید تا در اسرع وقت به آن ها پاسخ داده شود. در صورت نیاز به دریافت مشاوره تخصصی نیز می توانید از طریق شماره تماس یا فرم ارتباطی با ما در ارتباط باشید.

خانم ام البنین تنکابنی رضایی، وکیل پایه یک دادگستری و مدیر مجموعه وکیل سؤال، با سال ها تجربه در زمینه ارائه خدمات حقوقی، شخصاً بر کیفیت خدمات ارائه شده نظارت خواهند داشت.

وکیل سؤال – همراه شما در مسیر عدالت